کاشی کاری ایرانی از معروف‌ترین هنرهای تزئینی به کار رفته در آثار و بناهای قدیمی ایرانی است که از سابقه‌ای دیرینه و غنی در کشور ما برخوردار است. معماران برجسته ایرانی از این هنر ارزشمند، به منظور پوشاندن سطوح در اماکن عمومی همچون مساجد، معابد، بناهای حکومتی، مدارس، خانه‌های اشرافی، حمام‌ها استفاده می‌کردند.
زیبایی اسرارآمیز و خیره‌کننده نماهایی که در گذشته‌های دور با هنر کاشی کاری تزیین شده‌اند، هر ساله بسیاری از گردشگران را از داخل کشور و اقصی نقاط جهان به خود جذب می‌کند.
سهند شیمی تولید کننده انواع چسب کاشی ، مواد بندکشی کاشی و سرامیک و سایر محصولات ساختمانی می باشد. برای سفارش محصولات لازم برای کاشی کاری به قسمت محصولات سهند شیمی مراجعه نمایید و در صورت نیاز به مشاوره از طریق شماره های 88244976 با کارشناسان ما تماس بگیرید.
در ادامه این مطلب از سایت سهند شیمی با تاریخچه و انواع معروف کاشیکاری در ایران آشنا می‌شویم:
تاریخچه کاشی کاری ایرانی
معنی واژه «کاشی» در لغت‌نامه دهخدا، نوعی خشت تنک ذکر شده که پس از نقاشی یا آغشته ساختن آبگینه ساییده بر روی آن و پخته شدن، به شکل چینی در می‌آید. همچنین عده‌ای معتقدند، نام کاشی برگرفته از کاشان بوده و نشان از ساخت نمونه‌های اولیه کاشی در این شهر یا رونق صنعت کاشیکاری در دوره‌ای از ادوار تاریخی در این دیار است.
کاشیکاری در وجه خام و اولیه آن به عنوان یکی از اجزای تزئینات دیواری در اماکن مقدس و کاخ‌ها در دوره‌های هخامنشی، اشکانی و ساسانی مطرح بوده است. به عنوان مثال می‌توان به موزاییک‌کاری‌ها و نقش‌های ایجادشده با سنگ‌های رنگی در شهر باستانی بیشاپور در استان فارس اشاره نمود. به نظر می‌رسد هنر نقش‌اندازی با موزاییک به دنبال جنگ شاپور اول با والرین و حضور اسیران رومی در ایران به کشور ما راه یافته است.
اگرچه در برخی منابع نشانه‌هایی از وجود صنعت کاشیکاری در ایران قبل از اسلام به چشم می‌خورد، اما مقالات علمی بسیاری، دوران اوج و شکوفایی این هنر اصیل را مربوط به قرون اولیه پس از اسلام می‌دانند. از این رو در ادامه این مطلب تنها به بیان نتایج منابع مکتوب علمی که عمدتا در خصوص تغییر و تحولات کاشیکاری در دوران حکومت‌های ایرانی بعد از اسلام هستند، بسنده می‌کنیم.
برای سفارش چسب بتن سهند شیمی با شماره ۰۲۱۸۸۲۴۴۹۷۶ تماس بگیرید
کاشی کاری ایرانی بعد از ورود اسلام به ایران
در ادامه به بررسی کاشی کاری پس از ورود دین اسلام به ایران در دوره های مختلف تاریخی خواهیم پرداخت:
1- کاشی کاری ایرانی در دوران سلجوقیان
تحقیقات علمی صورت‌گرفته نشان می‌دهند، هنر کاشیکاری به عنوان یک عنصر تزئینی مهم در قرن پنجم هجری قمری و در زمان حکومت سلجوقیان در ایران گسترش یافت. به نقل از برخی منابع طی قرون اولیه پس از ظهور اسلام، هنر کاشیکاری در عراق که مراکز خلافت در آن زمان بود، کاربرد گسترده‌ای پیدا کرد.
در ایران بعد از اسلام، دوران سلجوقیان را می‌توان سرآغاز استفاده گسترده از کاشی کاری سبک ایرانی در تزئینات بناهای مهم به حساب آورد. امروزه نمونه‌هایی از کاشیکاری دوران سلجوقی در اماکن متبرکه از جمله حرم امام رضا (ع) و مسجد جامع عتیق اصفهان به چشم می‌خورد.
2- کاشی کاری سبک ایرانی در دوران ایلخانیان
پس از عهد سلجوقیان، دوران ایلخانی را می‌توان نقطه عطفی در هنر کاشی کاری ایرانی به حساب آورد. علاقه و توجه خاص حاکمان ایلخانی به این هنر اصیل، منجر به به‌کارگیری آن در سطوح داخلی و خارجی بناهای مذهبی و غیرمذهبی آن زمان شد و از طرف دیگر رشد و ترقی این صنعت را بیش از پیش رقم زد.
گنبد سلطانیه در استان زنجان یکی از آثار منحصربه‌فرد این دوره است که سطح خارجی گنبد عظیم آن با کاشی‌هایی به رنگ فیروزه‌ای پوشیده شده. عناصر تزئینی در نمای بیرونی این گنبد با روش‌هایی همچون معرق‌کاری، معقلی، کاشی تک‌رنگ و لعاب‌پران اجرا شده است. همچنین معماران این بنا در ایوان‌های داخلی طبقه اول با تلفیق آجر و کاشی، چشم‌اندازهای خیره‌کننده‌ای خلق کرده‌اند.
همچنین بخوانید: مراحل نازک کاری ساختمان
3- کاشی کاری ایرانی در عصر تیموریان
عصر تیموری را می‌توان دوران اوج و ترقی هنر تذهیب به شمار آورد. این شیوه که نخست برای آرایش کتب مذهبی و تاریخی آن زمان به کار گرفته می‌شد، به دلیل ظرفیت اجرایی بالا در تزئین کاشی‌کاری‌ها، خیلی زود به این صنعت نیز راه یافت برای مثال می‌توان به تذهیب و تزئینات کاشی‌کاری‌های مسجد گوهرشاد به عنوان یکی از معروف‌ترین بناهای این دوره اشاره کرد.
تکنیک‌های کاشیکاری در عصر تیموریان در 3 گروه جای می‌گیرد:
- کاشیکاری منفرد به شکل زیرلعابی
- کاشیکاری هفت‌رنگ و لعاب نقاشی تک‌رنگ
- کاشی معرق و شیوه بنایی
عمده کاشی‌های مسجد گوهرشاد به شیوه معرق و پوشیده از نقوش ختایی، هندسی و اسلیمی است. در طرح‌های اسلیمی، هنرمند از پیچ و تاب ساقه گیاهان الهام گرفته و کاشی‌کاری‌هایی که بدین نحو مزین شده‌اند، شامل خطوط خمیده و مدور تکراری با قرینه یا بی‌قرینه هستند. محراب این مسجد نیز با کاشی‌های معرق و ترکیبی از نقوش اسلیمی در رنگ‌های سفید، فیروزه‌ای، زرد در پس‌زمینه لاجوردی تزئین شده است.
نقوش ختایی به صورت مجموعه‌ای از گل‌ها، برگ‌ها، جوانه‌ها و غنچه‌ها بر روی ساقه‌های پیچ‌خورده تصویر می‌شوند و در حقیقت این سبک نیز حیات خود را از طبیعت الهام گرفته است. نقاشی گل‌وبوته‌هایی که با ظرافیت از میان خطوط اسلیمی عبور می‌کنند، در آرایش حواشی نمای ایوان شمالی مسجد به کار گرفته شده است.
4- کاشی کاری ایرانی در عصر صفویه
پس از تیموریان، شاهد به تخت نشستن سلسله صفویه در ایران هستیم که یکی از قدرتمندترین حکومت‌های تاریخ ایران به شمار می‌آید. این دوره با ایجاد تحول عظیم در معماری و سایر هنرهای معروف آن زمان همراه است. با حمایت و توجه ویژه شاهان صفویه به آبادانی و پیشرفت کشور، تکنیک‌های تزئین بنا با هنر کاشیکاری، به اماکنی همچون مساجد، کاروانسراها، حمام‌ها، بازارها، مدارس، کاخ‌ها، مقبره‌ها راه یافت.
مدرسه خان شیراز که از مهم‌ترین مدارس ساخته‌شده در عصر صفویه است، بنایی کامل در زمینه به‌کارگیری انواع تزئینات معماری از جمله آجرکاری، کاشیکاری تک‌رنگ، گره‌کشی، مقرنس‌کاری و آرایش بنا با پوشش‌های معرق و هفت‌رنگ، محسوب می‌شود. این مدرسه در قرن 11 هجری قمری و در دوران حکومت شاه عباس اول به دست الله وردی خان و پسرش امامقلی خان بنا شد. قسمت‌هایی از این مدرسه که با هنر کاشیکاری تزئین شده شامل برج‌های واقع در ضلع غربی، فضای درونی ایوان‌ها، سردر، پیشانی طاق‌نماها می‌شود.
در عمده کاشی‌کاری‌های مدرسه خان نقوشی از گیاهان، حیوانات و خطوط هندسی به چشم می‌خورد. نقوش گیاهی تصاویر گل و بوته، گل و گلدان، درخت، سبک‌های ختایی و اسلیمی را شامل می‌شود. عمده تزئینات این بنا در بخش نورگیرهای غربی، کتبیه مربعی واقع در ایوان جنوبی و سقف هشتی با عناصر گیاهی تصویر شده است. سقف هشتی را با تصاویری از گل‌های شاه عباسی کوچک و بزرگ، انواع برگ‌ها و گره‌ها، غنچه‌ها و … می‌توان یکی از زیباترین قسمت‌های مدرسه خان دانست. در واقع تزئینات سقف هشتی را به کاشیکاری گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان شبیه می‌دانند.
نکته جالب در خصوص مدرسه خان، حجم وسیع تغییرات صورت‌گرفته در کاشی‌کاری‌های این بنا است که به دلایلی همچون عوامل طبیعی، جنگ‌های داخلی، فرسودگی در اثر زمان، تعمیرات غیراصولی بسیاری از تزئینات آن از بین رفته و با شیوه‌های رایج زمان قاجار جایگزین شده است. به طوری که امروزه بیشتر تزئینات این مدرسه به دلیل اثرات غرب‌گرایی در این دوره، معطوف به فرم‌های طبیعی و واقع‌گرایانه مشاهده می‌شوند.
مدرسه چهارباغ از دیگر شاهکارهای معماری و کاشیکاری در عصر صفویه است که عمده تزئینات آن را نقوش گیاهی و هندسی و همچنین خوشنویسی‌هایی به سبک کوفی و ثلث تشکیل داده‌اند.
برای سفارش نانو سنگ نما سهند شیمی با شماره ۰۲۱۸۸۲۴۴۹۷۶ تماس بگیرید
5- کاشی کاری سبک ایرانی در عصر قاجار
در دوران قاجار با تغییر پایتخت به تهران و وجود هنرمندان خوش‌ذوق در این دوره، هنر کاشیکاری سنتی در ایران به شکل صنعتی تکامل یافته درآمد. حکام قاجار نیز به استفاده از کاشیکاری در تزئینات بناهای مذهبی و حکومتی علاقه نشان دادند و از آن حمایت کردند. اما نکته حائز اهمیت تغییراتی است که در این زمان نسبت به دوره پیشین یعنی صفویه در هنر کاشی کاری ایرانی ایجاد شد. این تغییرات عمدتا حاصل پیوند فرهنگ میان کشورهایی است که در آن دوره زمانی در ایران حضور سیاسی داشتند.
برای مثال می‌توان به راه یافتن گل‌هایی با رنگ‌های صورتی و قرمز در کاشی‌های ایرانی اشاره کرد که متأثر از رنگ‌آمیزی فرنگی و تزئینات دیواری در لندن آن زمان بوده است. در تصویر زیر نمونه‌ای از کاشی‌کاری‌های مسجد نصیرالملک در شیراز را مشاهده می‌کنید که یکی از باشکوه‌ترین بناهای ساخته‌شده در زمان قاجار است.
کاشیکاری در ادوار تاریخی ایران هیچگاه تنها یک صنعت وابسته به ساخت‌وساز نبوده و در بسیاری متون در همراهی با واژه هنر که دربردارنده مفاهیم عالی و معنوی است، به چشم می‌خورد. در واقع کاشیکاری یکی از زمینه‌های بروز مفاهیم عرفانی و فلسفی خصوصا در فضاهای معنوی بوده است و هر چقدر در طول تاریخ به سمت زمان معاصر پیش می‌رویم، با نفوذ دیدگاه و فرهنگ‌های بیگانه در فنون و صنایع سنتی ایرانی، به تدریج ارتباطات نامرئی و معنادار زمینه‌های عرفانی و معنوی با هنر کاشیکاری از هم گسسته می‌شوند.
نشانه‌های این نفوذ و تأثیرپذیری از سلایق غربی را برای نخستین بار در عصر قاجار مشاهده می‌کنیم. در زمان پهلوی کاشی کاری ایرانی به سمت صنعتی شدن حرکت کرد و حیات خود را در بستر مدرن تا به امروز ادامه می‌دهد.
برای سفارش همتراز کاشی سهند شیمی با شماره ۰۲۱۸۸۲۴۴۹۷۶ تماس بگیرید
انواع کاشی کاری ایرانی
پس از شرح کاشی کاری و تحول آن در دوره های مختلف زمانی به انواع سبک های مختلف کاشی کاری می پردازیم.در زیر چند سبک مشهور کاشی کاری نوع ایرانی آمده است:
1- کاشیکاری هفت‌رنگ
هفت رنگ اصلی که از گذشته در این نوع کاشی‌ها استفاده می‌شود عبارتند از: قرمز، زرد، فیروزه‌ای، سیاه، سفید، لاجوردی و حنایی. ترکیب این رنگ‌ها در کنار یکدیگر جلوه بسیار زیبایی دارد. کاشیکاری هفت‌رنگ با قطعاتی که در ابعاد منظم ساخته شده‌اند انجام می‌شود و چینش این قطعات به گونه‌ای است که یک طرح کلی را تکمیل کنند یا با فضای اطراف سازگار باشند.
طرح اولیه که می‌تواند نقاشی یا نوشته‌‌هایی در زمینه‌های ادبی یا مذهبی باشد، با ذغال بر روی کاشی اجرا می‌شود و پس از رنگ‌آمیزی با رنگ‌های مخصوص لعاب، کاشی‌ها در کوره قرار می‌گیرند تا روند ساخت آنها تکمیل گردد.
2- کاشیکاری مقرنس
مقرنس یکی از روش‌های تزئینی مرسوم در معماری اصیل ایرانی بوده است که خود به انواع مختلفی همچون مقرنس لانه زنبوری، مقرنس معلق، مقرنس جلو آمده تقسیم می‌شود. هنر مقرنس‌کاری در گذشته بیشتر برای تزئین قسمت داخلی سقف بناهای مقدس همچون مساجد و آرامگاه‌ها رواج داشت. در این شیوه، با برجستگی‌ها و فرورفتگی‌هایی روبرو هستیم که در نهایت نظم و زیبایی به اجرا درآمده‌اند.
اشکال هندسی خارق‌العاده و تزئینات سه‌بعدی که در کاشیکاری شاهد آن هستیم، چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌سازد و شکوه بناها و اماکن مذهبی تاریخی را به حد اعلا رسانده است.
3- کاشیکاری معرق
در کاشیکاری معرق، قطعات کوچک رنگی مثل جورچین در کنار یکدیگر چیده می‌شوند تا در نهایت با هارمونی و هماهنگی زیبایی که دارند، طرح موردنظر طراح ایجاد شود. عهد سلجوقیان را می‌توان دوران اوج هنر کاشیکاری معرق به حساب آورد. در عصر تیموریان نیز شاهد به‌کارگیری کاشیکاری معرق با طیف گسترده‌ای از رنگ‌ها همچون سفید، آبی ملایم و تیره، سیاه بادمجانی، کهربایی مایل به قرمز و … در بناهای معروف آن زمان هستیم.
4- کاشیکاری مَعقِلی
خط معلقی نوعی هنر خطاطی است که به شکل خط کوفی با زاویه رسم می‌شود. کاشی کاری معقلی که نام خود را از این سبک خوشنویسی گرفته، هنری است که در آن قطعات کاشی با زوایای مشخص در کنار هم چیده می‌شوند و متن یا مضمون خاصی را به مخاطب نشان می‌دهند.
همچنین بخوانید: کاشی زرین فام
5- کاشیکاری مشبک
مشبک در لغت به جسمی که دارای شبکه یا چشمه‌های متعدد است گفته می‌شود. در هنر کاشیکاری مشبک، قطعات کاشی را به گونه‌ای در کنار هم قرار می‌دهند که بین آنها فضای خالی ایجاد شده و شعاع‌های نور از طریق این شبکه‌ها به داخل بنا تابیده شوند.
انواع کاشی ایرانی در طول تاریخ
در ادامه به معرفی انواع کاشی در جهان و ایران در طول تاریخ می پردازیم:
1- کاشی‌های پخته شده :
مصریان باستان اولین کسانی بودند که کشف کردند کاشی های سفالی کوره ای قوی تر و مقاوم تر در برابر آب هستند.بسیاری از تمدن های باستانی از کاشی های مربعی کوچک از گل پخته برای تزئین معماری استفاده می کردند.
ساختمان های شهرهای باستانی بین النهرین با سفال های قرمز بدون لعاب و کاشی های رنگی پوشیده شده بودند.یونانیان و رومیان باستان از سرامیک در کف، سقف و حتی لوله کشی ساختمان ها استفاده می کردند.
چینی ها از خاک رس سفید به نام کائولن برای ساختن سفال های محکم و سفید به نام چینی استفاده می کردندکه در اروپای قرون وسطی از این کاشی در کف کلیسا استفاده می شد.در سرتاسر قاره اروپا، کاشی های کوچک به بهترین وجه توسط بیزانسی ها در مقیاس کوچک استفاده می شد.آنها با استفاده از کاشی، شیشه و سنگ نقوش معرق معنادار و زیبایی خلق کرده اند.
2- کاشی‌های لعابدار :
سفال ایران تحت تأثیر کاشی های وارداتی از چین بود.این کاشی ها برای اهداف تزئینی در جنوب آسیا، شمال آفریقا، اسپانیا و حتی اروپا استفاده می شد.از آنجایی که هنر اسلامی در تخیلات بشر نشات گرفته و در پیشرفت و توسعه اسلام مؤثر بوده است.
صنعتگران به ارائه کاشی هایی متوسل می شدند که رنگ های روشن و منبت کاری شده یا بافت پیچیده داشتند.کاشی‌های لعابدار پررنگ با الگوهای موزاییکی بزرگ و تغییرات رنگی ظریف کنار هم چیده شدند.صنعتگران مسلمان از اکسیدهای فلزی مانند قلع، مس، کبالت، منیزیم و آنتیموان برای لعاب دادن کاشی ها استفاده می کردند.
در نتیجه لعاب روشن تر و قوی تری به دست آمد.در قرن پانزدهم کاشی های لعابدار اکسید فلزی در ایتالیا رایج شد و به تدریج در صنعتگران شمال ایتالیا نفوذ کرد.مراکز تجاری مهم اروپایی به این نقوش محلی اهمیت داده اند و برخی از این کاشی ها امروزه نیز مورد استفاده قرار می گیرند.
3- کاشی‌های مدرن :
امروزه اکثر شرکت های تجاری تولیدی از روش پودر فشرده استفاده می کنند.مخلوط مواد را ابتدا به شکل دلخواه فشار می دهیم و سپس لعاب می دهیم (ممکن است بدون لعاب باشد) و سپس پخته می شود.برخی از صنعتگران می توانند با فشار دادن ملات یا با پهن کردن خمیر و بریدن آن با قالبی مانند خمیر برش به شکل دلخواه کاشی بسازند.
جمع‌بندی
کاشی کاری ایرانی از دیرباز یکی از عناصر جدایی‌ناپذیر معماری سنتی بوده است و به عنوان یک روش تزئینی فاخر در بناهای مهم و باشکوه ادوار گذشته به کار می‌رفت. همان طور که می‌دانید گنبدهای اعجاب‌انگیز، سطوح منقوش، سردرها، محراب‌ها و جذابیت خیره‌کننده نماهای داخلی و خارجی بسیاری از آثار تاریخی ارزشمند، همواره نقش پررنگی در زمینه رونق گردشگری ایفا کرده است که بی‌شک آن را مرهون وجود کاشی‌کاران به‌نام و خوش ذوق در تاریخ کشورمان هستیم.
منابع
- اثنی عشری، ن.، و شایسته فر، م. (1390). بررسی نقوش تزیینی قرآن های تیموری و کاشی کاری مسجد جامع گوهرشاد. مطالعات هنر اسلامی, 8(15), 53-72. /https://www.sid.ir
- حسینی، س.، و قرائتی، ا.، و پورنادری، ح. (1397). جلوه های هنری در تزیینات کاشی کاری مدرسة خان شیراز. هنرهای تجسمی (هنرهای زیبا), 23(3 ), 53-64. https://www.sid.ir/
- محمدقلی بیک، م.، و جیحانی، ح. (1399). مطالعه جایگاه ایزدبانوی آناهیتا در نقوش ایوان موزائیک بیشاپور؛ و پیشنهادی برای دوره ساخت تزئینات. مطالعات باستان شناسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران), 12(3 (پیاپی 23) ), 243-269. https://www.sid.ir/
- صالحی کاخکی، ا.، و تقوی نژاد، ب. (1399). معرفی و گونه شناسی تزیینات هندسی در آرایه های معماری گنبد سلطانیه. مطالعات معماری ایران, 9(17 ), 165-178. https://www.sid.ir/
- جمالی، ش.، و مراثی، م. (1391). بررسی تطبیقی تزیینات کاشی کاری در معماری مساجد دوره های صفویه و قاجاریه با تکیه بر چهار مصداق تصویری. نامه هنرهای تجسمی و کاربردی, 5(10), 81-94. /https://www.sid.ir