کاشی زرین فام

کاشی کاری ازجمله تزيينات وابسته به معماری از گذشته های دور فرهنگی و هنری ايران زمين است. هنر کاشی کاری در اواخر دوره حکومت سلجوقيان مورد توجه هنرمندان و معماران واقع شد و در دوره ايلخانيان به عنوان شاخصي تزييني در فرهنگ و هنر معماري ايلخانيان شناخته شد و به لحاظ فني و تزييني به اوج رسيد.

در اين دوره ، کاشي زرين فام ، در اشکال و اندازه هاي مختلف و با طرح ها و نقوش گوناگون مورداستفاده قرار مي گرفت. اين کاشي ها مزين به نقوش هندسي، انساني، گياهي و حيواني و نيز نقوش کتيبه اي هستند. مطالعة هرکدام از اين نقوش راه گشاي نفوذ به درون لايه هاي فکري و فرهنگي حاکم بر دورة ايلخانيان است.

تاریخچه

کاشي کاري در ايران سابقه اي طولاني دارد و قدمت آن به هزاره دوم قبل از میلاد مي رسد. معبد چغازنبيل واقع در خوزستان ازجمله مکان هايي است که کاشي هاي ديواري لعاب دار از آن به دست آمده است (کاربوني، ۱۳۸۱ : ۶) .

نمونه هايي از آجرهاي لعاب دار برجسته هخامنشي در شوش و تخت جمشيد در دورة هخامنشيان و همچنين در دوران ساسانيان، در شهر بيشاپور یکی از شهرهای باستانی ایران در ۲۰ کیلومتری شهر کازرون  در استان فارس و به شکل موزاييک هاي رنگي به دست آمده است (پورتر،۱۳۸۰ :۲۲).

ارتباطات وسيع ايران و چين (سلسله تانگ  ۱۱۲۲تا ۱۷۶۶ ق.م) در اين دوره، علاوه بر تبادلات تجاري، مبادلات فرهنگي و هنري چون واردات نوعي سفال چيني لعاب دار به ايران را در پي داشت.  تصاوير نقش گرفته بر اين نوع کاشي بيشتر اشکال انساني، حيواني، گياهي، هندسي و کتيبه اي است.

همچنین بخوانید : معرفی کاشی کاری ایرانی

اگرچه حملات مغولان تا مدتي فعاليت هاي هنري را در ايران با رکود مواجه ساخت، اما، پس از رو آوردن حکمرانان ايلخاني به اسلام، احداث بناهاي مذهبي و غيرمذهبي تحت حمايت حکمرانان مغولي، با تزيينات آجري و کاشي توسعه يافت. در شهرهاي ايران، حکام ايلخاني اقدام به ايجاد بناهاي يادبودي کردند که نتيجه اين اقدامات احياي صنعت کاشي سازي بود. دورة ايلخانيان اوج استفاده از چنين فني براي تزيين بناهاي مذهبي و غيرمذهبي و اوج ترقي چنين فني به لحاظ هنري و حرفه اي بود.

سفارش چسب کاشی 

تا اين دوره، فقط سطوح خارجي بناها با کاشي تزيين مي شد اما از اين دوره به بعد کاشي براي تزيين داخلي بناها نيز به کار رفت. نمونه هايي از بناهاي کاشي کاري شدة اين دوره مسجدجامع فرومد در سمنان و گنبد سلطانيه است (کياني، ۱۳۶۲ :۱۶. (در دورة ايلخانيان، سه تکنيک براي توليد کاشي استفاده مي شد که عبارت اند از: لعاب تک رنگ ، رنگ آميزي مينايي بر روي لعاب و رنگ آميزي زرين فام بر روي لعاب (کاربوني، ۱۳۸۱ :۸ ).

استفاده از کاشي هاي زرين فام يا طلايي در تزيينات معماري، از اواخر دورة سلجوقي آغاز و در دورة ايلخاني کامل شد (طالب پور، ۱۳۸۷ :۲۱) .ابوالقاسم فردوسی به لعاب کاشی های زرین فام دو آتشه می گفته است که تکنیک دو آتشه رایج ترین و معروف ترین تکنیک در تزئینات کاشی بود.در قرن دوم هجری در مصر لعاب سفید را بر روی بدنه کاشی اعمال می کردند و می پختند. سپس کاشی را با رنگدانه های مس و نقره رنگ آمیزی می نمودند و در کوره حرارت می دادند(آناهید نیوز).

سفارش همتراز کاشی 

قدیمی ترین نمونه های کاشی زرین فام مربوط به قرون ششم و هفتم هجری قمری می شود که در موزه های مشهور جهان موجود است. در دوره ی قبل از مغول بیشتر از طرح های پیکره ای استفاده می شد و استفاده از این کاشی ها در ساخت ساختمان های غیر مذهبی رواج داشت.

 

در دوره ی بعد از مغول و در دوره ی ایلخانیان ، نقوش اسلامی جای پیکره های انسانی را گرفتند و استفاده از این کاشی در بناهای مذهبی رواج یافت.

گفته می شود که در دوره ی اسلامی اینگونه سفال در نتیجه ی ممنوعیت استفاده از فلزات گرانبهایی همچون طلا و نقره ، به عنوان ظروف به کار گرفته می شد. در بناهای پس از اسلام ، کاشی های زرین فام در کنار سایر انواع کاشی نظیر معرق ، معقلی و مشبک برای اولین بار به کار رفته اند(خوگرپلاس).

ویرانی حاصل از تهاجم اقوام مغول در اواسط قرن هفتم هجری مدت کوتاهی بر روند تولید کاشی تاثیر گذاشت و هیچ نوع کاشی از حدود سال های 642 تا 654 هجری قمری بر جای نمانده است.

سپس ایلخانی ها دست به مرمت نمونه های پیشین زدند و بناهای یاد بود ایجاد نمودند. نتیجه ی این اقدامات احیای صنعت کاشی سازی بود. در دوران ایلخانی تکنیک مینایی از بین رفت و گونه ی دیگری از تزیین سفال به نام لاجوردینه جایگزین شد.

سفارش پودر بندکشی 

در تکنیک لاجوردینه ابتدا قطعات قالب ریزی می شدند ، سپس با رنگ های سفید ، لاجوردی و گاها فیروزه ای لعاب داده می شدند. پخت مرحله ی اول انجام می شد ، سپس رنگ های قرمز ، سیاه یا قهوه ای بر روی لعاب اضافه می شد و برای بار دوم در کوره قرار می گرفت.

در اوایل دوره ی ایلخانی، هیچ رنگی بر روی لعاب اضافه نمی شد اما در ربع پایانی قرن هفتم، رنگ های لاجوردی و فیروزه ای به میزان اندکی مورد استفاده قرار گرفتند.

با نزدیک شدن به قرن هشتم هجری، آبی لاجوردی از محبوبیت بیشتری برخوردار شد و تکنیک نقاشی زیر لعاب با استفاده از رنگ های آبی لاجوردی و مقدار بسیار کمی از رنگ های قرمز و سیاه جایگزین نقاشی زرین فام شد. این کاشی ها معمولا به نام کاشی های سلطان آباد شناخته می شوند. تا اواسط قرن هشتم این تکنیک ادامه داشت. در فاصله قرون نهم تا دوازدهم هجری، ساخت این نوع کاشی به روش های جدیدتر به بالاترین کیفیت خود رسید.

به نقل از ساعد کاشانی سرپرست بخش مرمت و کارگاه های ساخت کاشی در گنبد سلطانیه ، اساس و بنیان ساخت این نوع کاشی در بین النهرین بوده اما هنرمندان ایرانی این هنر را در عصر سلجوقی در ایران پی گذاشتند و در عصر ایلخانی ، به ویژه در شهرهای کاشان و ساوه به اوج خود رساندند (سایت سیری در ایران).

از سویی نقل شده است که این سفال اولین بار در مصر پیدا شد و پس از مصر در عراق تولید گردید و سپس با عنوان کاشی زرین فام سیر تحول و بالندگی خود را در ایران پیمود(خوگرپلاس).

سفارش آبگریز نمای ساختمان 

زرین فام به چه معناست ؟

کاشی زرین فام یا کاشی های طلایی همان گونه که از نام آن پیداست سفالی با لعابی شیشه گونه می باشد که جلایی فلزی دارد. زرین فام به فن رو لعابی گفته می شود که در نتیجه ی آن شاهد ایجاد یک لایه ی فلزی طلا مانند با درخششی قوس و قزحی و بسیار چشم نواز خواهد بود. لایه ی مذکور در طیف رنگ های مختلفی مانند نقره ای ، زرد ، نارنجی ، قرمز ، سبز کم رنگ ، قهوه ای و غیره بر روی لعاب از پیش پخته شده ایجاد می شود.

استفاده از تکنولوژی نانو در کاشی زرین فام:

مطالعات مشترک پژوهشگران سازمان انرژی اتمی و پژوهشگران ایتالیایی روی نمونه های کاشی زرین فام نشان داده است که در ترکیبات موجود در لعاب تزئینی کاشی از تکنولوژی نانو استفاده شده است. نمونه هایی از کاشی زرین فام در آزمایشگاه واندوگراف با روش pixe یا Proton-Induced X-Ray Emission مورد آنالیز عنصری قرار گرفت. در این روش کاشی در معرض تشعشعات پروتون قرار می گیرد. انرژی این پروتون ها 2 مگا الکترون است و منجر به آنالیز عنصری می شود و عناصر تشکیل دهنده ی لعاب مشخص می شوند.

نمونه ها جهت بررسی توسط دستگاه سینکروترون یا شتاب دهنده ی ذرات اتم به دانشگاه پروجا در ایتالیا ارسال شد و به روش طیف نگاری مورد آزمایشات دقیق قرار گرفت. در این تحقیق اثبات شد که تلالو طلایی در کاشی های زرین فام به دلیل استفاده از نانو ذرات نقره می باشد و تلالوی سرخ مربوط به نانو ذرات مس در لعاب کاشی است (فروشگاه اینترنتی کارا).

تکنیک ساخت کاشی زرین فام:

ترکیبات یاد شده پس از حرارت دهی مجدد در غیاب اکسیژن و در اثر شکست مولکولی به صورت لایه ی نازک فلزی بر روی سطح لعاب می نشیند. در مرحله ی بعد و پس از سرد شدن و تمیز شدن ، قطعه ی کاشی با درخشندگی فلزی و شفافیت ظاهر می شود. نوع رنگ ایجاد شده به عواملی همچون میزان ترکیب پیگمنت ها ، میزان و مدت احیا و همچنین طول مدت سرد شدن کاشی بستگی دارد.

 سفارش آب بند کننده بتن

تکنیک ساخت ظروف به شیوه ی کاشی های زرین فام:

به روایتی ، ابتدا ظرف به وسیله ی یک روش معمولی حرارت و لعاب داده می شود. سپس طرح بر روی لعاب سرد شده ، توسط ترکیبی از سولفور ، اکسید نقره و اکسید مس به اضافه ی گل اخرای زرد یا قرمز ، نقاشی می گردید و سپس ظرف درون سرکه قرار می گرفت. سفال برای بار دوم در کوره ای با دمایی کمتر و کاهش یافته ، با اتمسفر مونوکسید کربن و سوختی مرطوب و مخزن هوای محدود حرارت می دید. پس از آن رنگ اخرا آرام آرام از سطح ظرف سرد شده کنار رفته و طرح روی لعاب با درخششی فلز گونه ثابت می ماند (سایت کاشی لند).

تولید کنونی کاشی زرین فام:

امروزه برای ساختن این نوع کاشی به گل سفال گری ، ماده ی گدازنده و سنگ چخماق می افزایند تا محصولشان محکم و نیازمند به درجه ی پخت کمتر باشد(آرایه رضوی).

سپس روی ظرف را با لعاب سفید قلع می پوشانند و پس از حرارت دادن ، روی آن را با کلرید فلزات نقاشی می کنند و تا حد ذوب شدن در کوره قرار می دهند. سپس با ایجاد دود در کوره شرایط احیا را فراهم می کنند تا نقوش به رنگ قهوه ای و سپس طلایی یا سبز شود(خوگرپلاس).

 

انواع کاشی های زرین فام امروزی:

• زرین فام ناودانی
• نیم ستونی زرین فام
• قالبی برجسته
• ستاره ای
• هشت ضلعی

تکنیک بنا کردن کوره های سفال زرین فام:

نحوه ی استقرار و ساخت کوره کار بسیار فنی و تکنیکی بوده و اگر قطعات آجرها به صورت تراز قرار نمی گرفتند قطعا موقع حرارت ، باعث می گردید که هواکش کوره مسدود شود.کوره های پخت سفال ، با ساختاری گرد یا بیضوی ، به صورت دو اتاق شبیه یک برج بلند ساخته می شدند که آتشدان در قسمت پایین بود و حرارت آن از طریق سوراخ های تعبیه شده در سقف مشبک به اتاق بالایی راه می یافت.

 خرید چسب سیمان 

در اتاق بالایی سفال های خام قرار داشتند و به طور تدریجی پخته می شدند و دود از سوراخ های سقف گنبدی خارج می شد. در درون کوره ، ردیف به ردیف میخ های سفالی وجود داشت که در حفره های درونی قرار داده شده بودند. در مکان هایی مانند سیراف در شهر کنگان استان بوشهر و کاخ ایلخانی در تخت سلیمان ، کوره هایی با ردیف هایی از میخ های سفالی با طول 60 تا 70 سانتیمتر پیدا شده است. ظروف و کاشی ها بر روی این میخ ها گذاشته می شده و گاهی برای حفاظت ظرفها از حرارت مستقیم آتش ، آنها را در محفظه های سفالی قرار می دادند (سایت کاشی لند).

سوخت مورد استفاده در کوره ها:

بهترین سوخت حرارتی برای کوره ، چوب ، کاه ، خار مغیلان و در بعضی مواقع پهن خشک شده بوده است. از این رو ساخت و طراحی کوره عاملی حساس و محل اشیاء در داخل کوره ، نوع و مقدار سوخت مورد استفاده نیز از اهمیت خاصی برخوردار بود (سایت کاشی لند).

اشکال مختلف کاشی زرین فام:

این کاشی ها در اشکال مختلف هندسی مانند دایره ای ، چند ضلعی ، چهار گوش ، ستاره ی هشت پر ، ستاره ی شش پر و صلیبی ساخته شده اند. بدنه ی این کاشی ها هم به دو شکل تخت یا خشتی با سطح برجسته تولید می شده است. مثال نمونه های خشتی ، کاشی های نقش برجسته ی تخت سلیمان است(خوگر پلاس).

مکان هایی که در آنها کاشی زرین فام مورد استفاده قرار گرفته است:

بر اساس مطالعات صورت گرفته و نيز انجام فعاليت هاي ميداني باستان شناسي، مراکزي چون کاشان، ساوه، سلطان آباد، تخت سليمان ، جرجان یا گرگان کنونی، بخش تربت خانه در گنبد سلطانیه ی زنجان ، امامزاده فضل بن سلیمان شهر آوه از توابع ساوه و ارگ ایلخانی به عنوان مراکز ساخت چنين تزييناتي از سوي محققان در نظر گرفته شده اند.

کاشي هاي زرين فام در مسجد قيروان در تونس و شهر سامره در عراق. شهر کاشان مرکز اصلي توليد کاشي بود و نمونه هاي گوناگوني کاشي ازنظر شکل و تکنيک در آنجا توليد مي شد (کاربوني، ۱۳۸۱ :۷ .(جهانگرداني که در قرن هاي دهم و يازدهم هجري از ايران ديدن کرده اند، مراکزي ديگر چون اصفهان، شيراز، کرمان و مشهد را نيز به عنوان مراکز ساخت کاشي زرين فام نام برده اند (کياني و ديگران، ۱۳۶۲ : ۲۱) .

 

نقوش به کار رفته در کاشی زرین فام:

سه نوع کاشي ديواري زرين فام از دورة ايلخاني بر جا مانده که شامل کاشي محراب، کاشي حاشيه اي کتيبه دار و کاشي ستاره اي و صليبي شکل است که همراه با تزيينات زرين فام يا لعاب تک رنگ هستند. برجسته کاري در اين دوره بر روي کاشي ها انجام مي شد و مقدار زيادي کاشي ستاره اي با کتيبه و نقوش انساني، حيواني و گياهي تزيين شده اند.

از اين دوره به بعد به تدريج نام سفالگر و تاريخ ساخت بر روي کاشي ظاهر مي شود ( واتسون، ۱۳۸۲ :۴۸. (در اين دوره، صنعتگران ايراني مهارت زيادي را در تزيين بناها با انواع کاشي کسب کردند و کاشي هايي با اشکال ستاره اي شکل را که فاصلة آن ها را با کاشي هايي به شکل صليب پر مي شد در تزيين بناها به کار بردند

(زکي، ۱۳۶۶ :۳۴.( درزمينة استفاده از نقوش گوناگون انساني و حيواني بر روي کاشي هاي زرين فام اين دوره که تأثيرات بسياري از هنر چيني در آن ديده مي شود (نقوش نيلوفر آبي، اژدها، صورت هاي گرد مغولي به همراه ديگر ويژگي هاي چهره نگاري مغولي و…) بايد افزود که به رغم مخالفت هاي شديد در صورت نگاري انساني در دين اسلام، کاشي کاري بناهاي مذهبي دورة ايلخاني بيشتر به بناهاي مربوط به فرقة شيعه اختصاص مي يابند.

خرید چسب کاشی دو جزئی 

شيعيان که گاه از سوي سلجوقيان مورد آزار و اذيت قرار مي گرفتند، در زمان ايلخانيان از آزادي نسبي برخوردار بوده و شهرهايي همچون مشهد، قم و نجف، ازجمله مراکزي بودند که بيشترين بناهاي مذهبي و مقبره ها در آنجا بر پاشد (پورتر،۱۳۸۰ :۳۳).

رشد توأمان مذهب شيعه و صوفي گري در سده هاي مياني ايران، امکان استفاده از تصاوير انساني را به همراه استفاده از اشعار غنايي و آيات قرآني در مقبره ها فراهم مي ساخت، همان گونه که در سنت صوفي نيز همين منوال به چشم مي خورد و عشق انساني تمثيلي براي دوست داشتن خدا بود (همان: ۳۵.( (مقاله ی بررسی و مطالعه معماری و شهر سازی آوه در دوره ی ایلخانیان نوشته ی آرش لشکری ، اکبر شریفی نیا و سمیه مهاجر وطن).

این نقوش عبارتند از حیوانی، انسانی، گیاهی و کتیبه دار. نقوش حیوانی به‌ کار رفته در این کاشی‌ها انواع پرندگان در حال پرواز، سیمرغ، اژدها، عقاب، روباه، پلنگ و … را شامل می‌شود. در نقوش گیاهی نیز انواع گل‌های پنج پر به‌عنوان نقوش پرکننده فضای کاشی‌ها مورد استفاده قرار گرفته است.
در خصوص نقوش انسانی این کاشی‌ها ، انسان‌ها در این کاشی‌ها اغلب ایستاده، نشسته با چهره‌های مغولی و پوشش‌های فاخر هستند. نوشته‌های روی کاشی‌های به ‌دست ‌آمده از کاوش‌های شهر تاریخی سلطانیه برگرفته از آیات قرآن و اشعار فارسی در قالب پند و اندرز است.

نام های دیگر کاشی زرین فام:

کاشی قاقاز مغازه ای یا رنگین کمانی که وجه تسمیه ی آن شباهت رنگ این نوع کاشی به طیف رنگی موجود در رنگین کمان است (سیری در ایران).

پيشينه  پژوهش در زمينه کاشي هاي زرين فام در ايران:

در این خصوص پژوهش هاي جامعي از سوي محققان و نويسندگان متعدد به چاپ رسيده است. ازجمله مي توان به کتاب هايي چون کاشي هاي ايراني نوشته استفانر کاربوني (۱۳۸۱)، مقدمه اي بر هنر کاشي گري ايران نوشتة محمد يوسف کياني و ديگران (۱۳۶۲) ، کتاب کاشي هاي اسلامي نوشتة ونيتيا پورتر (۱۳۸۰)، کتاب اشعار فارسي کاشي هاي تخت سليمان (۱۳۷۱) نوشتة عبداالله قوچاني، کتاب طرح و اجراي نقش در کاشي کاري ايران- دورة اسلامي (۱۳۶۱) نوشتة محمود ماهرالنقش، کتاب تاريخ هنر در ايران در دورة اسلامي- تزيينات معماري (۱۳۸۷) نوشتة مهدي مکي نژاد، کتاب راهنماي صنايع دستي (۱۳۸۳) نوشتة موريس ديماند و مقالاتي چون بررسي نقوش کاشي هاي کاخ آباقاخان در تخت سليمان (۱۳۸۷) نوشتة فريدة طالب پور، بازتاب رهيافت هاي فرهنگي و اجتماعي عصر ايلخاني بر کاشي هاي زرين فام تخت سليمان (۱۳۹۲) نوشتة شهريار شکوهي و ديگران، رهيافتي به سياست هاي فرهنگي ايلخانان در سده سيزدهم/ هفتم در واکاوي نقوش سفال هاي زرين فام ايران (۱۳۸۹) نوشتة هانيه نيکخواه و علي شيخ مهدي، کاشي هاي زرين فام دورة ايلخانان مغول (۱۳۸۱) نوشتة نير طهوري اشاره کرد.